Tôi còn nhớ một ngày đầu năm dương lịch trên VTV, một nhà ngoại giao, một trí thức tâm sự rằng bà rất muốn người Việt Nam trong năm mới lưu tâm hay có được ba đức tính mà theo bà đang mai một đáng lo ngại: lòng tự trọng, tính nhân ái, và biết xấu hổ.

Bà chỉ nói vắn tắt rằng bước ra đường bây giờ, nhìn “văn hóa” giao thông, đi đứng của người VN là thấy bức xúc. Không thấy ai nhường ai, chạy văng mạng, chửi thề bừa bãi. Dù không dẫn chứng bằng những con số, nhưng bà thấy người Việt đang sống vô cảm, ít nghĩ đến người chung quanh. Phải chăng người ta khô cằn trong suy tư hay cảm xúc. Người ta không còn biết nhường nhịn nhau, sẵn sàng lao vào nhau khi va quẹt. Những câu như “xin lỗi”, “cảm ơn” trở thành thưa vắng trong cuộc sống. Con cái trong gia đình ngày một khó dạy, thiếu lễ phép với cha mẹ ông bà, thầy cô…

Có câu chuyện kể rằng một nhà ngoại giao Úc trước khi từ biệt Việt Nam về nước vì hết nhiệm kỳ phát biểu rằng: “Tôi ở Hà Nội từ khi chưa có đèn xanh đèn đỏ, đến bây giờ đã có rồi mà nhiều người vẫn chưa biết!”.

Chúng ta có ai còn nhớ chuyện ngày xưa ở miền Nam, các em được dạy thấy đám ma đi ngang phải đứng lại ngả mũ chào để bày tỏ sự kính trọng khi tiễn biệt người đã khuất. Hay là thấy người già, phụ nữ, trẻ em phải nhửờng chỗ trên xe buýt, xe lam hay dắt tay họ qua đường khi họ cần giúp đỡ.

Rồi đến cái văn hóa xếp hàng có nơi có lúc được tôn trọng nhưng có người vẫn quên, vịn lý do đang vội. Khi ăn buff et cũng vậy, hiện tượng du khách Việt chen ngang đoàn người vào chọn món mình thích, hay “vơ vét” món ăn bất chấp nhiều người khác đang đợi… là điều vẫn thường xảy ra. Ở các nước khác, hình như trừ Trung Quốc, khi không có ai tính tiền trong siêu thị thì người ta vẫn xếp hàng chờ tự check out và trả tiền bằng thẻ. Ở Nhật Bản, có những quầy bán rau trên đường phố không ai đứng bán, khách hàng tự mua và bỏ tiền vào hộp.

Một số quy ước mang tính lịch sự khác mà chúng ta quên là văn hóa “sử dụng điện thoại”, nhất là trong phòng họp hay trong giảng đường. Chúng tôi vẫn thấy có những người, không phải sinh viên mà là học viên lớn tuổi khi nghe giảng pháp trong thiền đường vẫn trả lời điện thoại tự nhiên dù giảng sư đang thuyết giảng. Cha ông ngày xưa muốn con cháu phải “học ăn, học nói, học gói, học mở”, có thời chúng ta coi là biểu hiện phong kiến ấy, nay đã mai một để sản sinh ra một thứ văn hóa… thất học (hoặc có thể gọi là vô văn hóa) suồng sã, bỗ bã, nếu gọi là “nông dân” thì e xúc phạm đến những người nông dân thật thà chân chất.

Có anh bạn nói rằng ra sân bay thấy góc nào ồn ào thì chỉ có hoặc người Trung Quốc hoặc người Việt Nam mà thôi! Chúng ta nghĩ sao khi nhìn những tấm bảng cấm bên Thái Lan ghi tiếng Việt (thậm chí có khi không kèm tiếng Hoa hay Anh) “Không được lấy thừa đồ ăn, ăn không hết sẽ phạt 400 Baht” hay “Không được vứt tăm xỉa răng, tàn thuốc hay đồ ăn thừa xuống hồ cá”. Vào Hoàng cung, họ ghi “Giở mũ ra”. Một vị Phó Thủ tướng từng nói rằng “Phải làm sao cho các em rưng rưng khi khi hát quốc ca”. Thật ra, chỉ cần công dân Việt Nam, học sinh và cả những người lớn tuổi, biết đứng yên khi nghe quốc ca cũng đã thành công rồi, chưa cần họ phải xúc động vì điều đó đòi hỏi sự gắn bó nhiều hơn mới dẫn đến cảm xúc.

Bắt đầu từ đâu?

Phải chăng học đường chịu trách nhiệm chính cho những lỗ hổng nhân cách này của các em. “Dạy người”, nói khác đi là giáo dục về nhân tính, để tạo ra thế hệ học sinh có cảm xúc trước thời cuộc, giàu lòng trắc ẩn và chủ động tránh xa tệ nạn.

Nhưng chính gia đình mới là nơi các em học những bài học đầu tiên về nhân cách. Mới đây người ta quy định “Chủ tịch Ủy ban Nhân dân tỉnh, thành phố chịu trách nhiệm về công tác giáo dục đạo đức cho học sinh”. Nhưng ông ta phải làm sao tác động đến mối dây hay mắt xích giữa ba lực lượng: Gia đình - Học đường - Xã hội thì mới hiệu quả. “Dạy chữ” đi đôi với “dạy người” là chủ trương của Thủ tướng Chính phủ thông qua Chỉ thị số 31/CT-TTg về tăng cường giáo dục đạo đức, lối sống cho học sinh, sinh viên, vì ai chẳng biết Giáo dục nhân tính là cấp thiết hiện nay.

Trong bài viết “Nhân tính được dạy ở nhà hay ở trường?” trên báo Phụ Nữ 11/12/2019, tác giả Xuân Lộc có trích lời ông Giản Tư Trung, Hiệu trưởng Trường doanh nhân PACE, khi ông gọi thời đại hôm nay là thời loạn chuẩn, rất dễ khiến người trẻ hoang mang và lạc lối. Người ta tôn vinh những người nổi tiếng hay những người giàu khoe hàng hiệu hoặc phô trương sự giàu có hơn là người làm điều tốt đẹp, đóng góp cho xã hội. Điều ông nói không mới vì những tin được coi là “nóng bỏng” có nhiều người truy cập trên mạng là những tin như cô diễn viên nào đó xích mích với chồng hay mới vừa sinh con nước ngoài… chàng ca sĩ nọ mới mua nhà vài chục tỷ. Chúng ta hiếm thấy việc nhắc nhở đến những người đóng góp cho xã hội, làm những hành động nhân ái như mở quán cơm không đồng, những người âm thầm làm việc tốt như những ông giáo về hưu dạy miễn phí cho trẻ trong khu phố, anh thợ vá xe miễn phí cho ai không đủ tiền dưới chân cầu…

Tương tự, những clip quay những cảnh bạo lực hay nhạy cảm được truy cập nhiều lần. Các cháu bé khi gặp tôi hay hỏi về cầu thủ nước ngoài hay giá các loại xe hơi như Lamborghini hay Mercedes mà không hề hỏi về lịch sử nước nhà hay những chuyện khác cần biết hơn.

Chúng ta phải nhấn mạnh vai trò của đạo đức luân lý trong hệ thống giáo dục ngày nay. Đức Đạt-lai Lạtma nói rằng: “… Tôi hy vọng có một số ý tưởng mới trong những cung cách giáo dục trẻ con về đạo đức luân lý qua những trường lớp công cộng và nền giáo dục thế tục, mà không cần đụng chạm đến tôn giáo. Trong lúc ấy, đối với cha mẹ, đề nghị và khuyến khích họ không chỉ quan tâm về những chủ đề như lịch sử, nhưng về từ bi yêu thương và tình cảm, qua chứng minh, chứ không chỉ bằng ngôn ngữ. Nếu cha mẹ hay giáo viên đang nói về từ bi yêu thương nhưng lại biểu hiện một khuôn mặt giận dữ, thì không thể đem đến sự thuyết phục cho tâm thức con trẻ. Vì vậy nên dạy dỗ qua hành động - lòng từ ái chân thành, tình cảm thật sự. Có những chương trình giảng dạy không bao gồm chủ đề đạo đức luân lý theo căn bản thế tục, nhưng quý vị, như một vị giáo viên, có thể dạy học trò của quý vị về những giá trị đạo đức và luân lý này”.

Nghĩa là ngài nhấn mạnh đến “thân giáo”. Cha mẹ phải làm gương. Thử tưởng tượng một ông bố vượt đèn đỏ thì làm sao dạy con chấp hành luật lệ giao thông. Cha mẹ bản thân là quan chức có nhiều tì vết sao làm gương cho lối sống trong sáng thanh bạch của người công bộc nhân dân. Thử hỏi những vụ gian lận điểm thi gần đây đều có bàn tay của cha mẹ, chúng ta dạy con trẻ điều gì về sự công bằng trong thi cử?

Một đứa trẻ sống trong môi trường đạo đức sẽ tự nhận ra việc xúc phạm thân thể hay làm nhục người khác là sai, dù hành động này được bạn bè tung hô hay có ai đó cổ vũ. Trẻ được huân tập đạo đức sẽ không tự mãn, ngộ nhận về tài năng, hay cho mình cao hơn người khác. Nó sẽ sống chan hòa, chia sẻ với bè bạn vui buồn và giúp đỡ bạn khi cần thiết. Đó là tiền đề để trở thành một công dân tốt mai sau.

Tình cờ xem một đoạn trên Fox TV về thi Hoa hậu hoàn vũ, cô Hoa hậu Peru trong phần tự bạch nói rằng “Nếu chúng ta đầu tư vào trẻ em, chúng ta sẽ có một xã hội tốt đẹp hơn”.

Giáo dục đạo đức không nhất thiết trong những giờ luân lý hay công dân mà phải là một việc làm thường xuyên, liên tục với tất cả sự quan tâm, kiên nhẫn từ ba phía gia đình, trường học và xã hội. Tất cả nhằm giúp đứa trẻ có trái tim nhân ái, giàu lòng trắc ẩn, biết rung cảm trước cái đẹp, biết xúc động trước nỗi đau của kẻ khác; biết phẫn nộ trước cái ác…

Giáo sư Robert Sapolsky, Trường Đại học Stanford (Mỹ), cho rằng điều khiến con người độc đáo hơn những loài khác là vì chúng ta có lòng vị tha, có thể tha thứ cho những kẻ đã làm điều không tốt với mình. Các loài động vật khác cũng biết đồng cảm với đồng loại nhưng chỉ có con người biết yêu thương và đồng cảm với các giống loài khác, biết rung cảm trước những giá trị vô hình, như rơi nước mắt khi xem một bức tranh… (theo Xuân Lộc - bđd)

Tổng hợp lại, chúng ta thấy văn hóa phải được xây dựng trên một cái nền chung là lòng từ bi, nói theo ngôn ngữ tâm lý học hiện đại là trí tuệ cảm xúc (emotional intelligence) vì thiếu nó mọi thứ sẽ chông chênh, khập khiễng hay méo mó. Trong thời đại mới, EQ (emotional quotient) là một chỉ số quan trọng quyết định thành công và sự thỏa mãn với cuộc sống vì như một số nhà khoa học lo ngại robot và AI (trí tuệ nhân tạo) đang thay thế con người, thì chính EQ mới tạo khác biệt lớn trong thế kỷ XXI, để con người vẫn là con người.

Gia đình chính là cái nôi và thành trì của trí tuệ cảm xúc, và cha mẹ là người thầy đầu tiên tốt nhất. Muốn có một thế hệ biết ứng xử có văn hóa trong nhà hay ngoài phố trong phạm vi văn hóa, chúng ta phải bắt đầu bằng con đường trên. Những biểu hiện vừa qua là phép thử cho nền tảng đạo đức xã hội và nền giáo dục nhiều thiếu sót về nhân cách của chúng ta.

Giáo dục như Phật dạy phải khế lý khế cơ. Chúng ta phải nương theo tình hình hoàn cảnh mà có biện pháp thích ứng. Trong hoàn cảnh nào thì thân giáo của cha mẹ thầy cô cũng đóng vai trò quan trọng, vì đó là những tấm gương về đạo đức, sự chính trực, lẽ công bằng, tình yêu thương cũng như lòng trắc ẩn. Đứa trẻ được giáo dục trong môi trường như thế chắc chắn là những người sống có văn hóa, dù hôm nay hay ngày mai.

Đất nước đợi chờ một vụ mùa bội thu văn hóa. Văn hóa là phép nhân hơn là phép cộng giữa niềm tin và những bài học. Hãy vẽ lại bức tranh văn hóa hôm nay!  

Trích từ bài: Tản mạn về  những sắc màu văn hóa của

Nguyên Cẩn | Văn Hóa Phật Giáo số 336 ngày 01-01-2020 | Thư Viện Hoa Sen